زمین در معرض نابودی و تخریب زیست محیطی : www.iranhrc.org
اشاره: شروع عصر صنعتی برای انسان رفاه،آسایش، پیشرفت و از سوی دیگر نابودی و تخریب اکو سیستم و محیط‌زیست جهانی را در پی داشته است؛ با گذشت بیش از دو سده از صنعتی شدن تغییر اقلیم و گرمایش زمین چالشی جهانی و تهدیدی برای محیط‌زیست و کره زمین است، براساس تحقیقات هیئت‌های بین‌المللی فعالیت‌های انسانی عامل اصلی تغییر اقلیم (IPCC) و گرمایش زمین است. گرمایش جهانی; تهدید جدی برای محیط زیست در سال های اخیر تغییرات آب وهوایی به بحرانی جهانی مبدل شده است؛افزایش روز افزون معضلات زیست محیطی از قبیل گرمایش جهانی، کاهش منابع آب و تنوع زیستی مهم‌ترین معضل حال حاضر کشورهای دنیا و سازمان های بین‌المللی است و در صورتی که تولید میزان گازهای گلخانه‌ای به همین منوال افزایش پیدا کند، نتیجه‌ای فرا‌تر از انقراض گونه‌ها و افزایش سطح آب دریا‌ها خواهد داشت. آنچه امروزه از آن به عنوان گرمایش جهانی نام برده می‌شود به معنای افزایش میانگین درجه حرارت زمین در نزدیکی سطح آن است، بر طبق تحقیقات انجام گرفته توسط دانشمندان، در طول ۱۰۰ سال گذشته میانگین دمای هوا در نزدیکی سطح زمین بین ۰. ۱۸ تا ۰. ۸۴ درجه سانتیگراد افزایش یافته و برطبق مدل های تغییرات آب وهوایی که IPCC طراحی شده، در فاصلهٔ سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۱۰۰ میلادی میانگین دمای هوای سطح زمین بین ۱. ۱ تا ۶. ۴ درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت که این افزایش دما باعث ذوب شدن یخ‌های قطبی می شود و در پی آن سطح آب دریا‌ها بالا می‌آید، همچنین فصل‌ها شدت بیشتری می‌گیرند؛ بدین معنی که زمستان‌ها سرد‌تر از همیشه خواهد بود و تابستان‌ها گرم‌تر و خشک‌تر می‌شوند این بحران بر کشاورزی تاثیر ناخوشایندی دارد، تغییر اقلیم باعث طولانی‌تر شدن فصل رشد محصولات می‌شود؛ افزایش دما احتمال خشک سالی افزایش داده و از طرفی میزان بارش را در مناطق مختلف تغییر می‌دهد، تغییر میزان و زمان بارش عامل موثر فرسایش و رطوبت خاک است که هر دو عامل در کشاورزی بسیار مهم می‌باشد؛ پیش بینی می‌شود که اگر روند گرمایش همین گونه افزایش یابد میزان بارش در عرض‌های شمالی افزایش و در مناطق نزدیک استوا نظیر ایران کاهش خواهد یافت. افزایش میزان دیاکسیدکربن جو ممکن است محصولاتی مانند گندم و برنج را بیشتر بارور کند، اما محدودیت آب و افزایش دما اجازه نمی‌دهد عامل دیاکسیدکربن باعث افزایش محصول گردد، هم چنین گرمایش زمین موجب افزایش آلاینده‌های دیگر، مانند «ازن» در لایه‌های جوی نزدیک سطح زمین شده و در نتیجه رشد محصولات کشاورزی را دچار اختلال می‌کند. میزان دیاکسیدکربن موجود در هوا معیاری است برای سنجش گازهای گلخانه‌ای به عنوان مثال قبل از صنعتی شدن دنیا دیاکسیدکربن موجود در هوا ۲۶۰-۲۸۰ PPM بود که بعد از صنعتی شدن این میزان به ۳۶۰ PMM رسیده است. گروهی از کار‌شناسان فرانسوی بر این باورند که مبارزه با افزایش دما نباید به کاهش دیاکسیدکربن محدود شود، زیرا گازهای دیگری مانند «متان» که اثر گلخانه‌ای آن در کوتاه مدت بسیار حائز اهمیت است و کاهش دیاکسیدکربن به تنهایی نمی‌تواند تا سال ۲۰۵۰ میلادی ۲ درجه از دمای زمین بکاهد. افزایش دمای کره زمین دسترسی به آب شیرین و آب آشامیدنی را تحت تاثیر قرار داده و موجب افزایش خشک سالی و در پی آن مهاجرت روستاییان به شهر‌ها، افزایش حاشیه نشینی و افزایش مشاغل کاذب و افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی است. از سوی دیگر با بالا آمدن سطح دریا‌ها آب شور به منابع آب شیرین ساحلی نفوذ کرده و منجر به تغییر کیفیت آب خواهد شد، از جمله می‌توان به «الوندرود» اشاره کرد که بر اثر خشک سالی و شدت تبخیر، حوزه آبریز «اروندرود» دچار مشکل شده و همزمان با بالا آمدن سطح آب «خلیج فارس» و پیشروی آن به سمت «اروندرود»، تنوع زیستی با مشکلاتی مواجه شده است. تبخیر ناشی از گرم شدن کره زمین باعث خشک شدن رودخانه‌ها، تالاب‌ها، دریاچه‌ها و پایین آمدن کیفیت آب و افزایش املاح آب‌های شیرین به ویژه در مناطق کم آب مثل مناطق بیابانی و نیمه بیابانی می‌شود. براساس پیش بینی سازمان‌های جهانی در ۱۰۰ سال آینده در پی ذوب شدن یخ‌های قطبی و یخچال‌های طبیعی و کوه‌های یخی شناور، سطح آب دریاهای آزاد بین ۳۰ سانتی متر تا یک و نیم متر افزایش پیدا خواهد کرد و این امر موجب ناپدید و یا خالی از سکنه شدن برخی از جزایر پیش روی آب در نواحی ساحلی شده و تاثیرات مخربی را بر زندگی مردم و تاسیسات در بنادر خواهد داشت. از طرفی دیگر با ذوب این یخ‌ها جریانی از آب خالص سرد به زیر آب گرم اقیانوس‌ها لغزیده و در مقیاس بزرگ جریان‌های اقیانوسی گسترده‌ای را به وجود می‌آورد که منجر به وقوع شمار بیشتری از طوفان‌ها، هارکین‌ها، گردبادهای دریایی و پدیده‌ای به نام «ال‌نینو» می‌شود. با افزایش گرمایش جهانی احتمال انفجار آتشفشان‌ها نیز افزایش خواهد یافت؛ افزایش دمای هوا در سطح کره زمین باعث نابودی کوه های یخی و پس از آن کاهش فشار اعمال شده روی سنگ هایی که در زیر صفحات یخی قرار دارند، می‌شوند. در نتیجه سنگ های درونی زمین ذوب و «ماگما» تشکیل خواهد شد، بدینسان آب شدن یخ‌ها ماگمای بیشتری را در درون زمین ایجاد خواهد کرد و زمینهٔ مناسبی را برای انفجار آتشفشان‌ها فراهم می‌آورد. فشار وارده بر پوسته زمین با ذوب شدن یخ‌ها تغییر می‌کند و در نتیجه احتمال وقوع انفجار افزایش پیدا خواهد کرد، چرا که وزن صفحات یخی همانند عامل نگه دارنده‌ای در برابر ذوب مواد درونی زمین عمل کرده و سال‌ها از زمین در برابر انفجار آتشفشان‌ها محافظت کرده است. افزایش دما باعث گسترش بیماری های مناطق گرم سیری تب و بیماری های ویروسی و از طرفی دیگر باعث افزایش تولید مثل جوندگانی مانند موش و به تبع آن شیوع بیماری خواهد شد؛ دانشمندان اروپایی با نمونه‌برداری از اعماق سفره یخی قطب جنوب به این نتیجه رسیده‌اند که میزان دیاکسیدکربن اکنون از هر زمان دیگری در ۸۰۰ هزار سال گذشته بسیار بیشتر است و در نتیجه اگر گرمایش زمین به همین صورت فعلی ادامه پیدا کند تنها یک دهه طول خواهد کشید تا این روند به نقطه غیر قابل بازگشت برسد. بر اساس گزارش منتشر شده سازمان خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد «فائو» دامپروری صنعتی در مقایسه با سیستم حمل و نقل ۱۸ درصد گاز دیاکسیدکربن بیشتری را آزاد می‌کند؛ با افزایش سطح رفاه مردم مصرف سالانه گوشت و مواد لبنی افزایش یافته است، تولید جهانی گوشت از مقدار ۲۲۹ میلیون تن در سال ۱۹۹۹ -۲۰۰۱ به مقدار ۴۶۵ تن در سال ۲۰۵۰ و تولید صنعتی و مواد لبنی از ۵۸۰ تن به مقدار ۱۰۴۳ تن برنامه‌ریزی می‌شود. صنعت دامپروری بیش از سایر شاخه‌های زراعت در سطح جهان در حال گسترش است و این سرعت روبه‌رشد زیان‌های محیط زیستی بسیاری را به دنبال خواهد داشت، تخمین زده می‌شود که دام پروری ۹ درصد از گاز دیاکسیدکربن آزاد شده از فعالیت های انسانی راتولید می‌کند. ۶۵ درصد از کل گاز «اکسیدنیترو» تولید شده توسط فعالیت‌های بشری به دامپروری صنعتی تعلق دارد، این گاز عمدتا از کود حیوانی آزاد می‌شود، همچنین ۳۷ درصد گاز «متان» تولید شده توسط فعالیت های انسان از دامپروری صنعتی آزاد می‌شود. تغییرات اقلیمی و تاثیرآن بر ایران براساس گزارش رسمی برنامه عمران سازمان ملل متحد، خاورمیانه آسیب پذیر‌ترین منطقه در برابر تغییر اقلیم است، براساس پیش بینی ipcc خاورمیانه می‌بایست بین ۰. ۵ تا حداکثر ۰. ۷۵ درجه سانتی گراد گرم‌تر شده باشد. اما آنچه تاکنون شاهد آن بودیم تقریبا دو برابر این مقدار است، به عنوان نمونه در کشور کویت متوسط دما در ۵۰ سال گذشته دو درجه افزایش یافته است و در کشور عراق سال گذشته از مجموع ۴۰ دوره بارش فقط ۳ دوره ترسالی و ۷ دوره بارش نرمال رخ داده ولی ۳۰ سال در این مدت یعنی ۷۵درضد از دوره‌های بارش خشک سالی یا خشک سالی شدید رخ داده است. در گزارش دیگر اشاره شده که در طی ۱۰۰ سال گذشته کشورهای شرق مدیترانه ۱۰ تا ۱۲ زمستان بسیار گرمی را سپری کرده‌اند. بر طبق گفته مدیر ملی تغییر آب هوا در سازمان محیط زیست تاکنون دمای ایران ۱. ۵ درجه و در برخی از مناطق حدود دو درجه افزایش داشته است. طبق گزارش رسمی وزارت نیرو تاکنون میزان بارش کشور ۱۵ درصد کاهش داشته و از متوسط سالانه ۲۴۰ میلی متر به ۲۰۵ میلی متر رسیده و دمای کشور نیز دست کم ۱. ۱ درجه افزایش پیدا کرده است. بدیهی است که در ایران تغییر اقلیم رخ داده و ایران هم اکنون به کشوری گرم‌تر و خشک تر تبدیل شده است. بحران آب مهم‌ترین مسئله ایران در سال های پیش رو خواهد بود،این بحران کشاورزی و دامپروری را در کشور بسیار محدود و اقتصاد ایران را کاملا متکی به نفت کرده است. بحران‌های زیست محیطی در ایران شدت بیشتری خواهد گرفت، چرا که در فهرست انواع بحران‌های محیطی از قبیل بیابان زایی، فرسایش خاک، جنگل‌زدایی و نابودی تنوع زیستی ایران از جمله کشورهای صدر نشین است. حیات روستایی منحصر به باریکه‌هایی در استان‌های ساحلی خزر و یا کرانهٔ برخی رودهای دائمی می‌شود و رودند مهاجرت به شهر‌ها شتاب بیشتری خواهد گرفت. کمبود آب بسیاری از صنایع را به تعطیلی خواهد کشاند و در نتیجه ظهور جریان‌های جدید افراط گری، بنیادگرایی و خشونت طلبی را در پی خواهد داشت. تجربه سال های اخیر در شمال آفریقا و خاورمیانه نشان می‌دهد که خشک سالی و خشونت، به شدت میل به هم آمیختگی دارند. نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد که دو درجه افزایش متوسط دما امکان بروز جنگ‌های قومی، منطقه‌ای و مذهبی را ۵۰ درصد افزایش می‌دهد. با افزایش گرما تعداد روزهای خشک در اکثر نقاط کشور افزایش یافته و باعث خشکی تالاب‌ها شده و زندگی حیوانات، پرندگان و گونه‌های گیاهی ساکن در این تلاب‌ها را به مخاطره می‌اندازد و از طرفی دیگر کاهش باران در مناطق شمالی کشور موجب می‌شود که آب کافی برای کشت برنج تامین نگردد. براساس شبیه سازی‌های انجام شده توسط IPCC در زمینه تغییرات آب و هوایی تا سال ۲۰۴۰ میلادی (۲۵ سال آتی) نسبت به دوره ۱۹۷۶ -۲۰۰۵ تغییرات اقلیمی در ایران پیامدهای زیر را بدنبال خواهد داشت: ۱- متوسط میزان بارش ۹ درصد کاهش خواهد یافت. ۲- متوسط دمای کشور یک درجه سانتی گراد افزایش پیدا خواهد کرد. ۳- بارش‌های سنگین و سیل آسا تا ۴۰ درصد افزایش پیدا خواهد کرد. ۴- تعداد روزهای داغ (دمای بیش از ۳۰ درجه سانتیگراد) در اکثر نقاط کشور افزایش می‌یابد به ویژه این افزایش دما در مناطق جنوب شرقی کشور (استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان) بیش از مناطق دیگر خواهد بود. ۵- تعداد روزهای یخبندان در اکثر نقاط کشور کاهش خواهد یافت و بیشترین کاهش را در مناطق شمال غربی کشور در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل شاهد خواهیم بود. ۶- تعدادروزهای خشک افزایش و مناطق غرب (استان‌های ایلام کردستان لرستان و کرمان شاه) جنوب شرقی (سیستان و بلوچستان و کرمان) این افزایش روزهای خشک را بیشتر تجربه خواهند کرد. اثر تغییرات اقلیمی بر منابع آب کشور ۱- سرانه ذخایر آب کشور تا حدود ۱۳۰۰ متر معکب کاهش خواهد یافت. ۲- با افزایش یک درجه سانتیگراد دمای کشور معدل ۱۳ میلیارد متر مکعب منابع آبی کشور از طریق تبخیر از دسترس خارج می‌شود. ۳- امنیت سازه های آبی کشور با افزایش باران‌های سیل آسا و سنگین با ریسک بیشتری روبرو خواهد شد. ۴- رژیم کمی و کیفی منابع آب سطحی و ذخایر برف و یخچال‌های طبیعی تغییر خواهد کرد که منجر به افزایش رواناب در زمستان و کاهش آن‌ها در بهار خواهد شد. ۵- رواناب‌ها در پنج حوزه آبریز کشور افزایش و در ۳۰ حوزه کاهش خواهد یافت که می‌توان گفت بیشتر کاهش روانآب در حوزه‌های کرخه (۳۸ درصد) و کارون (۳۶ درصد) و حوزه‌های آبریز تالش و انزلی (۱۲ درصد) افزایش خواهند یافت و استان های خوزستان، فارس، کهکیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و اصفهان با بیشترین کاهش رواناب روبرو خواهند شد و از طرفی چون ۹۰ درصد تولید برقی-آبی در حوزه‌های کارون و کرخه انجام می‌شود با این کاهش رواناب در این حوزه‌ها کاهش تولید نیروگاه های برق-آبی کشور در ۲۵ سال آتی قطعی است. تاثیر تغییرات اقلیمی بر جنگل‌ها و مراتع ایران هم اکنون مساحت جنگل های کشور حدود ۲. ۱۴ میلیون هکتار است و حدود ۶. ۷ درصد مساحت کشور از جنگل تشکیل شده، این در حالی است که بر اساس معیارهای بین‌المللی هر کشوری با مساحت کمتر از ۲۵ درصد جنگل نسبت به مساحت کل آن کشوری است در موقعیت بحران زیست محیطی و از طرف دیگر سطح مراتع کشور در حال حاضر ۷. ۸۴ میلیون هکتار است و سهم مراتع از کل مساحت کشور ۵۲ درصد است. اما با افزایش دما و کاهش بارش اثرات قابل توجهی را بر جنگل های شمالی به خصوص بر گونه‌های جنگلی مانند توسکا، توسکای ییلاقی و گونه‌های سازگار شده جنگل‌های قدیمی خواهد داشت. – با افزایش دما و شوری آب خلیج فارس و دریای عمان جنگل های «ماندابی» این حوزه مورد تهدید قرار خواهند گرفت – کاهش بارش باعث کم شدن پوشش‌های گیاهی مراتع و از طرفی بارش‌های سیل آسا در این مراتع، فرسایش خاک را به همراه داشته و موجب تشدید فقر پوشش گیاهی مراتع خواهد شد. اثر تغییرات اقلیمی برنواحی ساحلی نواحی ساحلی ایران در سه منطقه دریای خزر، دریای عمان و خلیج فارس قرار گرفته است، ایران دارای ۲۷۰۰ کیلومتر خط ساحلی و ۱۰ میلیون تن نیز در این مناطق ساحلی زندگی می‌کنند، اما با تغییرات اقلیمی تا سال ۲۰۴۰ میزان بارش در رودخانه ولکا افزایش خواهد یافت با توجه به اینکه بیش از ۸۰ درصد آب ورودی به دریای خزر از این رودخانه تامین می‌شود سطح آب دریای خزر نیز افزایش خواهد یافت. کاهش بارش افزایش دما و فعالیت‌های انسانی موجب کاهش پوشش گیاهی و کاهش رواناب از حوزه‌های دریای خزر شده و فرسایش خاک و کاهش زاد و ولد ماهیان را به همراه خواهد داشت از طرفی دیگر افزایش شوری آب بر زندگی آبزیان تاثیر خواهد گذاشت. با کاهش بارش و افزایش دما در مناطق غربی و همسایگان غربی کشور میزان گردوغبار افزایش و بر شدت کدورت و میزان رسوبات خلیج فارس افزایش خواهد داشت؛ شدت طوفان های دریای عمان به دلیل فقر پوشش گیاهی ناشی از کاهش باران در سواحل این دریا و از طرف دیگر فرسایش خاک و ورود رسوبات به این دریا روند افزایشی بدنبال دارد. اثر تغییرات اقلیمی بر تنوع زیستی ایران – ایران دارای ۱۰۰ تالاب بزرگ ۳۴۵۰ رودخانه دائمی و فصلی است که محلی برای زیست انواع موجودات و گیاهان است. – کاهش بارش و افزایش دما به ویژه در منطقه البرز و زاگرس باعث کاهش قابل ملاحظه آب تالاب‌ها شده و زندگی جانوران و گیاهان ساکن این تالاب‌ها را در معرض خطر قرار می‌دهد. – زنجیره تولید مثل حیوانات وحشی تغذیه کننده از مراتع کشور در معرض تهدید قرار خواهند گرفت. – افزایش دما، کاهش زاد و ولد گونه‌های جانوری و پرندگان را موجب خواهد شد و مهاجرت پرندگان از کشور را افزایش خواهد داد. – افزایش دما، کاهش طول زمستان و بهار زودرس و در نتیجه تاثیر بر چرخه تولید مثل گیاهان و جانوران به دنبال خواهد داشت. – جنگل‌های بلوط در زاگرس و بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری به ویژه کروکودیل ایرانی بر اثر تغییرات اقلیمی در معرض خطر قرار خواهند گرفت اثر تغییرات اقلیمی بر کشاورزی در ایران – کاهش بارش و افزایش دما باعث افزایش نمک زار‌ها و کاهش اراضی قابل کشت خواهد شد. – کاهش میزان بارش و افزایش دما در اکثر نقاط کشور بویژه در مناطق غرب و جنوب غربی موجب کاهش قابل ملاحظه پوشش گیاهی و عملکرد محصولات دیم خواهد شد. – تولید غلات کشور تا سال ۲۰۲۰ پنج درصد تا سال ۲۰۵۰ ده درصد و تا ۲۰۸۰ تا سی درصد کاهش می‌ابد. – عملکرد گندم دیم در سال ۲۰۲۵ تا بیست درصد و تا سال ۲۰۵۰ تا ۳۳ درصد کاهش خواهد یافت. – کاهش بارش در مناطق شمالی کشور موجب می‌شود آب کافی برای کشت برنج تامین نگردد که باعث کاهش تولید برنج در کشور می‌شود. – افزایش دما در فصول سرد باعث افزایش آفات، علف هرز و انواع بیمارهای گیاهان می‌شود و از این طریق موجب افزایش هزینه تولید و استفاده بیش از حد سموم و آفت کش‌ها و در پی آن آلودگی محیط زیست خواهد شد. – افزایش دما و کاهش باران بر تولید محصولات زراعی و علوفه تاثیر گذاشته و این امر برعملکرد فعالیت‌های دامداری و پرورش طیور نیز تاثیر خواهد گذاشت – افزایش دما در فصل گرما موجب استرس دمایی دام و طیور خواهد شد و از این طریق نیز بر میزان تولید گوشت و شیر در کشور تاثیر خواهد گذاشت. – افزایش دما و شوری آب بهمراه تغییر در جریانات اقیانوسی در اقیانوس هند بر زندگی ماهی تن تاثیر منفی خواهد گذاشت. در این شرایط مشاهده و مدیریت پیامد‌ها و آسیب‌های تغییرات اقلیمی می‌تواند تا حدودی از مشکلات و آسیب‌های آن کاست و از نابودی کامل ظرفیت‌های تولید جلوگیری کرد، از این رو تغییر و اصلاح الگوی تولید محصولات کشاورزی به سمت محصولات با آب بری کمتر، ارتقای وضعیت محیط زیست و رسیدن به استاندارد‌های ملی و بین‌المللی محیط زیست، توجه به اصل توسعه پایدار، ایجاد حلقه سامانه‌ای به نهاد‌ها و سازمان‌ها در حفاظت از طبیعت، جلوگیری از تخریب محیط زیست اصلاح الگوی مصرف آب در بخش‌های مختلف بویژه بخش کشاورزی، فرهنگ سازی، اصلاح الگوی مصرف مواد غذایی و محصولات کشاورزی به سمت مصرف بهینه و کاهش ضایعات، مدیریت و کنترل فرسایش خاک و ارتقای بهره‌وری منابع تولید، استفاده کمتر از انرژی‌های فسیلی و استفاده از انرژی‌های نو و تجدید پذیر، مبارزه با گرمایش جهانی به کمک طبیعت – به طور مثل درختانی که در آب‌های شیرین غوطه ور هستند در مقایسه با با درختان جنگلی مناطق غیر دریایی مدت و زمان طولانی تری کربن را در خود ذخیره می‌کنند و می‌توانند در خارج کردن مقادیر انبوهی از کربن موجود در هوا از محیط موثر باشند- درختان آبزی به طور متوسط دوهزار سال کربن را در خود ذخیره می‌کنند در حالی که جنگل‌ها توانایی ذخیره کردن را برای بیست سال کاهش خواهدیافت. افزایش و ارتقای مشارکت مردمی در حفاظت محیط زیست، افزایش سطح عرصه‌های حفاظتی براساس ضوابط جهانی از طبیعت و افزایش تعداد و سطح مناطق تحت مدیریت. در قرن حاضر حفاظت از محیط زیست برای دستیابی به توسعه پایدار و آینده‌ای روشن که در پرتوی آن حقوق نسل‌های آینده تضمین شود مهم‌ترین وظیفه و مسئولیت دولت‌ها به شمار می‌رود و گویی که انسان فراموش کرده است که آسایش و رفاه هنوز به سلامت تمام اجزای اکوسیستم پیوند دارد و بقای خود را باید در حفظ محیط زیست جستجو کند. گردآورنده: «نادر زندی» – فعال محیط زیست منابع:
اقلیم غم‌انگیز ایران در سال ۲۰۴۰
تغییر اقلیم و نشانه های آن در ایران
تأثیر تغییرات اقلیمی و پدیده گرمایش جهانی بر اکوسیستم‌های زیستی کره زمین
تغییر اقلیم؛ آغاز عصر جدید شوربختی در ایران
